De bakermat van de Aesculaap

De afgelopen zomer heb ik samen met mijn vrouw onze huwelijksreis van 25 jaar geleden herbeleefd. We reisden door voormalig Joegoslavië naar Griekenland. We kwamen langs de Olympus, de zetel van de Griekse goden; we bewonderden Delphi, bekend van het orakel, doolden op de Akropolis in Athene; bezochten Korinthe, bekend van de brieven van de apostel Paulus waarin hij zijn ergernissen uitte betreffende de daar heersende zedeloosheid; en ik stond in levende lijve op de startlijn van het stadion van het oude Olympia, waar de Olympische Spelen zijn ontstaan. De bakermat van de aesculaap was destijds, en nu dus opnieuw, ook één van onze reisdoelen. Die bevindt zich met name in Epidaurus, op het Griekse schiereiland de Peleponnesos. Om het één en ander duidelijk te maken moet er eerst een duik in de Griekse mythologie genomen worden. Wat zich daarin allemaal afspeelt? De verhalen uit het oude Griekenland zitten vol met grote helden, legendarische reizen en monsterlijke wezens. Als je die mythen leest, wordt duidelijk dat ze voor Tolkien een grote bron van inspiratie moeten zijn geweest voor zijn ‘Ín de ban van de ring’. En ook frou Rowling heeft rijkelijk uit de mythologie geput voor haar Harry Potterreeks. De gebeurtenissen in de Griekse mythologie staan veelal onder regie van een hele reeks goden. En niets menselijks is die Griekse goden vreemd. Wellust, overspel, achterklap en jaloezie blijken schering en inslag rond de hemeltroon…

Apollo en Asklepios

Eén van de buitenechtelijke kinderen van de oppergod Zeus is Apollo. Apollo is de god van Welvaren, Licht en Ordening en werd ook wel de zonnegod genoemd. Maar daarnaast is hij ook de god van de kudden en de herders, de waarzeggerij, de boogschietkunst, de jacht en de schone kunsten. Bovendien is hij ook nog eens beschermheer van de wet én god der geneeskunde! Meestal werd hij afgebeeld met een boog of een lier.

Deze veelzijdige knappe jonge boogschutter beleefde vele liefdesavonturen met zowel nimfen als sterfelijke vrouwen, maar was, net als zijn vader overigens, ook niet vies van een homoseksueel avontuurtje. De waternimf Koronis werd zwanger van Apollo. Maar zij was hem ontrouw, zo berichtte een witte raaf de aanstaande vader. De boodschapper moest dat ontgelden en sindsdien zijn alle raven zwart. De zonnegod liet uit wraak Koronis een dodelijke ziekte bezorgen via zijn tweelingzus Artemis. Maar vlak voordat haar lijk vlam vatte op de brandstapel, redde hij zijn ongeboren zoon uit de moederschoot. Zo kwam zijn zoon Asklepios vroegtijdig en moederloos in Epidaurus ter wereld. Hij werd gevoed met geitenmelk en opgevoed door de wijze centaur (half man, half paard) Chiron. Deze laatste bracht hem de fijne kneepjes van de geneeskunde bij. Het genezen gaat Asklepios zo goed af dat hij zelfs een dode tot leven weet te wekken. Dat gaat oppergod Zeus te ver, want alleen goden zijn immers onsterfelijk. Met een bliksemschicht treft hij de geneesheer en sindsdien staat deze als de slangendrager aan de sterrenhemel. Asklepios laat zeven kinderen na, onder wie Hygieia, godin van de gezondheid, en Panacea, godin van de geneesmiddelen. Ook de bekende arts Hippocrates geldt als een nazaat van hem.

Epidaurus

Vier eeuwen voor onze jaartelling introduceerde de Atheense wijsgeer Plato het begrip mytologia om onderscheid te kunnen maken tussen fictieve verhalen over goden en feitelijke beschrijvingen van bovennatuurlijke gebeurtenissen. Dat de fictie overheerst in bovenstaande mythe is duidelijk, maar feit is wel dat Epidaurus vanaf ruim vierhonderd jaar voor het begin van onze jaartelling het ‘Lourdes van de oudheid’ is geweest. Met eigen ogen heb ik de opgravingen kunnen waarnemen. Er zijn resten te zien van tempels, een stadion en ziekenzalen die als sanatorium moeten hebben gediend.

Epidaurus

Het stadion van Epidaurus

Het meest beroemd is Epidaurus evenwel door een immens theater dat wonderschoon bewaard is. Er worden heden ten dage nog steeds voorstellingen gegeven. Er kunnen meer dan 12.000 toeschouwers plaats nemen en de akoestiek van dit theater is fantastisch; op de bovenste ring kun je vallen van een eurocent uitmuntend horen!

Het prachtige theater van Epidaurus

Volgens overlevering kwamen zieke mensen van heinde en verre naar Epidaurus om genezen te worden. Er werden dieroffers aan Apollo gebracht en de zieke werd ritueel gereinigd. Vervolgens werd deze in de gestroopte huid van het offer op bed gelegd en daarna ging hij of zij in incubatie, een genezende tempelslaap. Tijdens die incubatie verscheen Asklepios in een droom en werd de zieke genezen of werd er in visioenen kenbaar gemaakt hoe de symptomen aangepakt moesten worden. Slangen speelden daarbij zowel fysiek als in droombeelden een grote rol. De therapie bestond vervolgens uit baden, diëten, oefeningen en intellectueel vermaak. De grote toeloop verklaart de enorme infrastructuur van dit antieke bedevaartsoord. Bovendien kwamen er niet alleen zieken, er werden ook elke vier jaar spelen georganiseerd. Deze werden evenwel nooit zo fameus als die van Olympia.

Of Asklepios echt bestaan heeft? Dat is niet met zekerheid te zeggen. Homerus rept in het aan hem toegeschreven epos de Ilias over de beide zonen van de ‘grote Asklepios’, die in het Griekse legioen een voorname rol als legerarts hadden ten tijde van de Trojaanse oorlog. En die tienjarige strijd speelt zich meer dan acht eeuwen eerder af dan de grote bloeiperiode van Epidaurus! Aangenomen wordt dat Asklepios is geboren in Tricca, het huidige Trikala, dat in centraal Griekenland in Thessalië ligt. Ook daar is een bedevaartplaats ter ere van Asklepios aangetroffen, zij het veel kleiner dan dat van Epidaurus. Wellicht genoot de geneesheer daar lokaal veel aanzien en is uit overlevering de mythe van Asklepios als heilige ontstaan. Voor Grieken bestond de tegenstelling tussen natuurlijk en bovennatuurlijk niet, ‘omdat het natuurlijke op zichzelf al goddelijk is.’ Deze cultus vond navolging in Athene, op Kos en in Klein Azië. En in Epidaurus dus, waar het grootste sanatorium ontstond. Op die manier werd het heiligdom van Tricca in feite gekopieerd en de mythe geannexeerd. Net zoals de Romeinen veel later rond het begin van onze jaartelling het Griekse bedevaartsoord in Epidaurus exploiteerden en de gebruiken op hun beurt weer meenamen naar Rome. En de naam van Asklepios verbasterden de Romeinen tot Aesculapius. En vandaaruit is ook de Westerse wereld ‘besmet’ met dit fenomeen.

De bistedokter kijkt op tegen de grote meester Asklepios

Vitrine in het museum van Epidaurus met meest Romeins instrumentarium

Aesculaap

In ieder geval is Epidaurus het grootste en bekendste ‘Asklepieion’ en werd Asklepios er als heilige aanbeden. Een standbeeld van een bebaarde man met een staf waar een slang omheen kronkelt getuigt hiervan. Deze aesculaapstaf is tot op vandaag het teken van medici en apothekers. De aesculaap is bij dokters rood en bij dierenartsen groen en zit vaak als herkenningsteken achter de voorruit van de auto. Ook de Wereldgezondheidsorganisatie WHO voert de staf in haar logo. In de Wikipedia lees ik dat ‘de slang in de aesculaap symbool staat voor de genezing, omdat dit dier zijn huid kan afwerpen, hetgeen staat voor herboren worden en genezing, maar ook door zijn beet de dood kan brengen.’ Die cryptische zin leest door die tegenstrijdigheid als een orakel. De symboliek van de slang is altijd al geassocieerd met zowel het leven als de dood; met genezing en onheil. Enerzijds kan de beet van een slang immers dodelijk zijn, anderzijds kan het gif in kleine hoeveelheden ook voor genezing zorgen. Slangen zijn er volop in Griekenland en zeker op de Peleponnesos, zo heb ik met eigen ogen kunnen waarnemen. Ik ben geen kenner en ik zou het niet weten of ze giftig zijn. Het schijnt dat de slangen die in de hospitaal-tempels werden gehouden onschadelijk waren. Ze werden als heilig beschouwd en hadden vooral een symbolische waarde. Wellicht schuilt de verklaring van de esculaap als medisch symbool in de associatie van de slang met de staf. Die staf straalt namelijk autoriteit, macht en waardigheid uit en staat voor de boom des levens, de ‘onstuitbare vitaliteit van de natuur’. En de arts probeert het leven te redden met geneesmiddelen, die door de slang worden gesymboliseerd.

Logo

Op de bedrijfsauto’s van onze praktijk en op het praktijkpand in Grou voeren we de aesculaap ook, maar dan dwars door het rode pompeblêd. Je kunt het pompeblêd tevens zien als hart en zo verwoordt het logo meteen onze slogan:

Deze etiologische zoektocht was zowel tijdens onze vakantie als later in boeken en op internet zeer de moeite waard: een buitengewoon prachtige ontdekkingsreis! Het zwerven door het huidige straatarme Griekenland in crisis gaf wel een zeer dubbel gevoel. Want hoe fraai en interessant ook; hoe is het mogelijk dat bakermat van onze huidige democratie met een geweldige culturele historie zo kan afglijden in de afgrond? En de armoede is er zeer groot. Het meest schrijnende voorbeeld was wel dat na een heerlijke maaltijd het restaurant in kwestie nog geen tientje wisselgeld ter beschikking had. We hebben het maar laten zitten…

Januari 2014

Een nagenoeg goddelijk uitzicht vanaf de Akrokorinth over de Peleponnesos